یادداشت | مواضع اهل بیت در مواقع "گرانی"

به گزارش سرویس فرهنگی اجتماعی خبرگزاری رسا، امام صادق(ع) در روایت شریفی می فرمایند: «غَلَاءُ السِّعْرِ یُسِیءُ الْخُلُقَ وَ یُذْهِبُ الْأَمَانَةَ وَ یُضْجِرُ الْمَرْءَ الْمُسْلِمَ »(1) «گرانی قیمت ها اخلاق و رفتار مردم را بد می کند. امانت داری را از بین می برد و مردم مسلمان را در فشار و سختی به ستوه می آورد.»

حدیث شریف یادشده، به یکی از معضلات امروزی که تقریبا همه افراد جامعه ما با آن دست به گریبان هستند اشاره می کند. امام صادق (ع)، گرانی را عاملی برای بدخلقی و بدرفتاری مردم و از بین رفتن سنت پسندیده امانت داری معرفی می کنند. بنابراین این مسئله از لحاظ دین هم مسئله ای قابل توجه است که بایستی به ابعاد مختلف آن و راه حل های مربوطه پرداخت.

گرانی عوامل متعددی دارد که این نوشتار گنجایش پرداختن به همه آن را ندارد، اما به یکی از عوامل که از نظر نگارنده، بار روانی در آن غالب است و با اصلاح رفتار می توان بر آن فائق آمد، اشاره خواهیم کرد.

خرید بیش از حد نیاز عامل ایجاد دور باطل

یکی از آفت های اقتصاد ما، خرید بیش از حد نیاز است. به این معنا که افراد حقیقی یا حقوقی، فراتر از نیاز خود یا مجموعه تحت مدیریت خود اقدام به خرید کالا کنند. توجه کنید که آن کالا هر چند مورد نیاز است و باید خریداری شود، اما بیش از حد نیاز، خرید انجام می شود. این مسئله زمانی بغرنج می شود که بسیاری از افراد جامعه چنین رویکردی اتخاذ کنند. جامعه ای که افراد آن مایحتاج خود را به صورت عمده و اصطلاحا «کارتنی» تهیه می کنند، بیشتر در معرض عدم تعادل بازار و گرانی و آسیب های ناشی از آن است و گاه ممکن است در یک دور باطل گرفتار شود.

تصور کنید یکی از نیازهای مردم در یک جامعه فرضی، تهیه برنج است. در چنین جامعه ای یک حالت قابل فرض این است که آحاد مردم به دلیل صرفه جویی در وقت، هزینه و ...، این قلم مایحتاج را به صورت عمده و حداقل در بسته های ده کیلویی خریداری می کنند. این امر به خودی خود، چیز بدی نیست. حتی می توان گفت که این کار از آنجایی که باعث مدیریت بهتر زمان و ... می شود، امر مطلوبی هم است، اما لازم است که مسئله با دقت بیشتری بررسی شود.

اتفاقی که در چنین جامعه ای ممکن است بیافتد این است که در مرحله ای از تعاملات خریدار و فروشنده، تعداد این گونه خریدهای عمده و بیش از حد نیاز دچار نوسان شده و به ناگاه و در برهه ای از زمان، خرید بیشتری نسبت به عرضه بازار اتفاق بیافتد. توجه به این نکته لازم است که مردم مشغول زندگی عادی خود هستند و هیچ نیاز اضافی ای نسبت به سایر اوقات به وجود نیامده است، اما بنا به تصمیمات شخصی اعضای جامعه و کاملا بدون هماهنگی با هم، در زمان خاصی این خرید بیشتر اتفاق می افتد. در این صورت است که جریانی که این نوشتار در پی تبیین آن است اتفاق می افتد.

فروشندگان برنج که کالای مورد مثال این نوشتار است، به ناگاه با افزایش تقاضای کاذب مواجه می شوند و از این نقطه است که کم کم نادرست بودن رفتار مردم آسیب خود را نشان می دهد.

اسلام در مواقعی که نیاز اقتصادی مردم واقعی است، توصیه به مدارا با مردم و انصاف و سهل گیری از سوی تجار و سرمایه داران می کند. اما در جوامعی که اسلامی نیست یا دستورات اقتصادی اسلام آنطور که باید و شاید به درستی پیاده نمی شود، به خصوص در جوامعی که با آفت دنیاطلبی گریبان گیرند، این افزایش تقاضا به هر علت که باشد موجب تغییر در محاسبات و پیش بینی های فروشندگان کالا می شود. فروشنده کالا وقتی با افزایش تقاضا مواجه می شود به جای همکاری و سهل گیری و مماشات با مردم ممکن است که قیمت ها را افزایش دهد که این خود آسیب دیگری است و الان موضوع این نوشتار نیست. به طور مشابه توزیع کنندگان کالا هم وقتی با این افزایش تقاضا از جانب مردم و افزایش قیمت از سوی فروشندگان مواجه می شوند، نیز ممکن است در محاسبات خود تغییراتی را اعمال کنند. بنابراین در یک رده بالاتر و در میان توزیع کنندگان هم شاهد افزایش قیمت خواهیم بود و این روند مشاهده افزایش تقاضا و تغییر محاسبات و افزایش قیمت ادامه می یابد تا برسد به تولید کننده اولیه. او هم به طور مشابه ممکن است با مشاهده افزایش قیمت در سطوح مختلف توزیع کالا، قیمت محصول خود را افزایش دهد.

حال به سراغ مشتری کالا که عموما مردم هستند می رویم. مردم که بی خبر از همه جا به بازار مراجعه می کنند با افزایش قیمت و بدتر از آن با این شایعه که مثلا «برنج گران شده» مواجه می شوند، و آن عمل غلط که خرید بیش از حد نیاز بود، به لحاظ کمی و کیفی بیشتر و بیشتر اتفاق می افتد. یعنی با این که هیچ نیاز اضافی ای به کالای مورد نظر به وجود نیامده، با این حال همه تصور می کنند که به زودی آن محصول نایاب شده و دچار مشکل خواهند شد. به همین خاطر کالای مورد نظر با افزایش قیمت مواجه می شود. مردم هم با مشاهده این افزایش قیمت، تحریک به خرید بیشتر کالا می شوند مبادا که گرانتر شود! به طور متقابل فروشنده نیز با مشاهده تقاضای روزافزون، قیمت کالای مورد نظر را بیشتر می کند و همین طور ... . بنایراین بدون این که نیاز واقعی در جامعه به وجود آمده باشد، قیمت ها روز به روز افزایش یافته و این همان دور باطلی است که قبلا اشاره شد. طبعا فشار اقتصادی و روانی که در سطور فوق و در کلام معصوم(ع) به آن اشاره شد، بر آحاد جامعه تحمیل می شود.

راه حل چیست؟

اکنون راه حل چیست؟ راه حل این معضل، بسیار ساده است. نیازی نیست که کار خاص و پرهزینه ای انجام شود. اگر همه افراد یک جامعه، تنها نیاز روزانه خود را از بازار تهیه کنند، این مشکل به راحتی قابل حل است.

خدا روزی رسان است

اعتقاد به این مطلب که خدا روزی رسان است، گذشته از این که باعث تقویت روحیه و افزایش صبر انسان در مقابله با ناخوشایندهای فردی و اجتماعی می شود، نقش سازنده ای در اصلاح این خطای اجتماعی دارد. اگر چیزی روزی انسان باشد و خود او در راه به دست آوردن آن، سستی و بخل و آلودگی نیت نداشته باشد، به او خواهد رسید. از فرمایشات معصومین (ع) می فهمیم که روزی رساندن به عهده خداست. افزایش یا کاهش قیمت ها تاثیری روی رزاقیت خدا ندارد. به عبارت دیگر سلسله عللی که در این هستی در جریان است و رزق و روزی موجودات از کانال آن و با مشیت الهی تقدیر می شود، مستقل از بازار و قیمت هاست!

بنابراین بسیار مطلوب است که انسان مومن و معتقد به ارزش های الهی، با توکل به خدا و اعتماد به وعده های الهی و با تدبیر امورات خود و منزل، مقدمات رشد و تعالی خود و جامعه در همه ابعاد از جمله بعد اقتصادی را فراهم آورد.

این مطلب در رفتار معصومین (ع) هم قابل مشاهده است. آنجا که مُعَتِّب‏ (آزاد شده امام صادق) امام صادق (ع)، نقل می کند که در مدینه گرانى شده بود حضرت صادق علیه السلام به من فرمود: چقدر خوراکى داریم؟ عرض کردم: چندین ماه ما را کفایت می کند. فرمود: به بازار ببر و بفروش. عرض کردم: آقا در شهر خوراکى نیست. فرمود: بفروش. وقتى فروختم؛ فرمود: حالا مثل مردم، روز به روز خریدارى کن.

سپس فرمود: خوراک خانواده ‏ام را نصف جو و نصف گندم قرار بده. خدا می داند من می توانم که تمام خوراک آنها را گندم کنم ولى میل دارم خداوند ببیند صرفه‏ جوئى و اندازه در خرج بکار برده‏ ام.(2)

در نگاه انقلابی این مسئله اهمیت بیشتری می یابد. وقتی که نظام جمهوری اسلامی در مقابل قدرت های شرق و غرب، به عنوان نظامی که تنها متکی به قدرت الهی است، سر بر افراشت، و در شرایطی که دشمنان این نظام قولا و عملا یکی از راه های مقابله با این نظام را، جنگ اقتصادی معرفی می کنند، بر فرد فرد معتقدین به این نظام و این انقلاب لازم است که در مقابل این هجمه در حد خود، مجهز شود. اگر کاری نمی توانیم انجام دهیم لا اقل کمک کار جبهه مقابل نباشیم./۸۴۱/ی۷۰۲/س

حجت الاسلام سیدحسین اکبرپور، پژوهشگر حوزوی

پی نوشت

(1) فروع کافی، شیخ کلینی، جلد 5، کتاب المعیشة، باب الاسعار، ص164، ح6.

(2) اصول کافی، جلد 5، کتاب المعیشة، ‏ص 166، ح 2.